«Алматы кәсіподақтар одағы» кәсіподақтарының аймақтық бірлестігінің төрағасы  

Қайрат Қаратайұлы Қаратаев

Кәсіподақ ұйымы дегеннің не екенін, кімдердің құқығын қорғап, кімдердің мүддесі үшін жұмыс жасайтынын кәнігі қала мен дала еңбеккерлері сонау келмеске кеткен Кеңес дәуірі кезінен-ақ біледі.  Өзінің әділеттілігі мен беделінің арқасында кез келген жерде, кез келген келеңсіз іске бел шеше араласатын, одан бөлек еңбеккерлердің еркін өмір сүріп, дем алуына да жағдай жасап, қарапайым еңбекшілердің қалқаны болған, түрлі деңгейдегі (республикалық, облыстық, қа­лалық, ұйымдық, ұжымдық)  кә­сіп­одақтар өзінің жасампаз істерін әлі де жалғастырып келеді. Әрине елімізде қоғамдық формация өзгеріп, экономикамыз нарықтық экономикаға көшіп, салт-санамыз бен құқықтарымыз еркін болған бүгінгі кезеңде кейбір жеке меншікке бағытталған ұжымдар мен шаруашылықтар болмаса, негізінен еңбеккерлердің 90-95 пайызы кәсіподақты пана тұтары анық. Өйткені  әр түрлі жағдайларда жұмысшы мен жұмыс беруші арасындағы еңбек келісім-шарттары мен құқықтары бұзылып, қарапайым жұмысшылардың  жа­лақысы кешіктірілетінін, тіп­ті жалақыларын бірнеше айлап ала алмай жүретінін, әлеуметтік жеңілдіктер мен өз­ге де еңбек заңнамаларының сақтала бермейтінін күнделікті өмірде кездестіріп те, ақпарат құралдарынан  көріп те жүрміз. Міне осындай қиын қыстау шақта арқа сүйер сүйенішің — Кәсіподақ көмекке келетіні рас. Ендеше біз осы кәсіподақ жайлы жоғарыда айтқан аз-кем түсініктемеміздің арнасын биылғы жылдың желтоқсан айында 100 жылдығын атап өткелі отырған «Алматы кәсіподақтар одағы» кәсіподақтарының аймақтық бірлестігі (әрі қарай «АКО» АКБ), оның тарихы мен атқарған және атқарып жатқан істері жайлы әңгімеге қарай бұрмақпын.

Аталмыш ұйымның алғашқы құжаттық мәліметі оның 1919 жылдың  31 қазанында,  Верный қаласында өткен 1-ші конференциясында құрылғанын айғақтайды. Содан бері арада өткен бір ғасыр ішінде Алматы облыстық кәсіподақ ұйымы талай-талай тарихи кезеңдер мен оқиғалардың куәгері болды. Алғашқы онжылдықтар негізінен еңбек майданын қалыптастыруға, халықты отырықшылыққа бейім­деуге бағытталса, келесі бір ұзақ кезеңде КСРО тұрақтылығының негізін құрайтын — социализмді нығайтуға, еңбек тәртібін күшейтуге аса мән берді. Сондай-ақ, соғыс жылдары мемлекеттік қорғаныс пен қауіпсіздік жолында іске асқан еңбеккерлердің патриоттық бастамаларын қолдап отырса, тың және тыңайған жерлерді игеру кезеңінде жастарды жігерлендірудің, олардың құқығын қорғаудың алғы шебінде жүрді.

Ал енді Кеңес Одағы ыдырап, Қазақстан өз алдына егемен ел болған тұста, экономикамыз құлдырап, халықтың әл-ауқаты нашарлаған еді. Қоғамдық ұйым­дар мен саяси партиялардың  қолданыстағы заңнамаларына өз­­геріс енгізулерінің салдарынан облыстық кәсіподақ та рес­публикалық кәсіподақ бірлестігі ішінде алғашқылардың бірі болып, 1990 жылдың 21 шілдесінде өткен одақаралық конференцияда өз Жарғысын бекітіп алды, ал 1992 жылдың наурызында жеке заңды тұлға ретінде әділет органдарына тіркеуге тұрды. Сонымен қатар ол «Қоғамдық бірлестіктер туралы» қабылданған Заңға сәйкес және ҚР Азаматтық Кодексіне байланысты 1995 және 1999 жылдары екі рет қайта тіркеуге тұрып, құрамында 350 мыңға тарта мүшесі бар отыз шақты кәсіподақты біріктірген: «Алматы кәсіподақтар одағы» кәсіподақтарының аймақтық бір­лестігі  - деп аталды. Бүгінде оның Алматы облысы мен Алматы қаласында орналасқан, бі­лім, денсаулық, БАҚ, мәдениет, спорт, агроөнеркәсіп, тағы басқа да 22 мүшелік ұйымында 160 мыңдай мүшесі бар. Осы аталмыш кәсіподақ ұйымына мүше ұйымдар мен мекемелер өзара тығыз байланыс орнатып, іскерлік деңгейде басымдыққа ие болған. Десек те сол бір қиыншылық жылдары  мемлекетіміз нарықтық экономикаға көшіп, түрлі салалаларда қиыншылықтар туып жатқан шақ еді. Мұның өзі кәсіподақтардың біршама құқықтарын шектеуге әкелді. Мәселен оның әлеуметтік қамсыздандыру қорын басқаруға, заңнамалық бастама көтеру құқығына және мекемелердің шаруашылық ісіне араласауына шектеу қойылды. Сондай-ақ өндіріс көлемінің төмендеуі ондағы жұмысшылардың, яғни біздің кәсіподақ мүшелеріміздің күрт азайып кетуіне әкеліп соқтырды. Бұл бүкіл республикаға тән үрдіс болғаны рас. Дегенмен кәсіподақ ұйымдары дер кезінде жаңа қадамдар жасап, ескі командалық-әкімшілік әдістемеден арылып, өз беделін Ата Заңымыз бен Азаматтық кодекске сай құра білді.  Мәліметтерге сүйенсек, республика бойынша 2019 жылдың  ақпанына дейінгі уақытта 97 669 ұжымдық шарт бекітіліп, 40 пайыз кәсіпорын қамтылыпты. Осының нәтижесінде кәсіподаққа мүшелер саны да күннен күнге артып келеді. Бүгінде республика бойынша шамамен 2 миллиондай кәсіподақ мүшесі бар екен. Кәсіподақ ұйымдарының әлеуметтік әріптестермен бірлесе өткізген «Еңбек келісім-шартын жаса!» атты акциясы нәтижесінде де еліміз бойынша 10 мыңнан аса жұмыс беруші мен 37 мың жұмысшы арасында еңбек келісім-шарты жасалып, жұмысшылардың құқы мен әлеуметтік қорғалуы қамтамасыз етіліпті.

Ал енді соңғы жылдары Алматы қаласы мен Алматы облысы басшылығы, облыстық кәсіподақ ұйымы мен өнеркәсіпшілер және Кәсіпкерлер одағы арасында жасалған үшжақты келісімдер нә­тижесінде ұтымды іс-тәжірибелер өмірге еніп жатыр. Олар жасасқан келісім-шарттар арнайы құрылған комиссияның жіті қадағалауында болады. Өйткені қоғамда әлеуметтік-экономикалық тұрақтылықты сақ­тауда Кәсіподақтарға жүктелер жауапкершілік жоғары еді. Сон­дықтан әр тоқсан сайын қала және облыс әкімдіктерінде кәсіподақ атқарып жатқан іс-шаралар мен міндеттемелердің есебі тыңда­лып, әлеуметтік-эко­номикалық мә­­се­ле­лерді шешудің жолдары, оның ішінде еңбек құқығы мен қызметкерлердің кепілдігін қамтамасыз ету және еңбектің заңдық нормаларының сақталуы қатаң қадағаланады. Бұл тұрғыда  кәсіподақ еңбек қатынастары бойынша туындаған даулы мәселелерге араласып, тіпті сот үдерістеріне де қатысамыз, оған толық  құқымыз бар. Қажет жағдайда дауласушы тараптарды сотқа дейін татуластырып, сот пен Кәсіподақтар федерациясы арасындағы ынтымақтастық туралы меморандум аясында жұмыс істейміз. Елбасының 5 қазан 2018 жылғы: «Қазақстандықтардың әл-ауқатының өсуі: табыс пен тұрмыс сапасын арттыру» атты Жолдауында: «уақыт пен ресурстардың орынсыз шығындарын талап ететін артық сот рәсімдері қысқаруы тиіс», — делінген болатын. Демек бұл сот жүйесі қызметінің тиімділігін арттырумен қатар, халықтың қалта қаражаты шығындарын да үнемдеу деген сөз.

Тұрақтылық — біздің басты құндылығығымыз екені белгілі. Оны сақтаудағы кәсіподақтардың негізгі құралы — ұжымдық шарт болып табылады. Ол кез келген мекеме мен кәсіпорындарда болуы шарт. Ұжымдық шарт мекеме басшысы мен кәсіподақ мүшелері арасында екі-үш жылдық мерзімге дейін жасалады. Дегенмен аталмыш ұжымдық шарт кез келген мекеме мен кәсіпорында болуы шарт десек те, заңнамада «міндетті» деген сөз айтылмайды. Сондықтан болар, бұл шартты жасаудан қашқақтап, жалтаратындар да бар. Оның бірден бір себебі: кәсіподақтың еңбек заңдарының бұзылуына жол бермейтіндігі екені жасырын емес.

Сонымен қысқаша жинақ­тай айтсам, біздің «Алматы кәсіподақтар одағы» кәсіп­одақтарының аймақтық бірлестігі  кәсіподақтардың бірігуі мен дамуы және оның әрбір мүшесінің еңбек және әлеуметтік-эко­но­микалық құқықтарының қор­­ғалуы  жолында барынша ықпал ете бермек. Біз әлеуметтік серіктестік мақсаттарын ұстана отырып, мемлекеттік органдармен  және жұмыс беруші бірлестіктермен тығыз қарым-қатынаста жұмыс жасаймыз. Заңгер, кадр қызметкері, есепші, техникалық инспектор тағы басқа мамандық иелері болып жүрген кәсіподақ қызметкерлері жиі-жиі семинарлық сабақтарға жіберіліп тұрады. «АКО» АКБ  «Күшіміз бірлікте!» атты ұранды ұстана отырып, Алматы мен Алматы облысына қарасты аумақта өз қатарымызды көбейту жолында ерінбей еңбек етіп келеді.

«АКО» АКБ-ның негізгі ұс­танымдары мен бағыттары:

1. «АКО» АКБ-ның негізгі мін­деттерінің бірі — әлеуметтік серіктестік жүйені жетілдіре беру. Ол үшін қала мен облыс деңгейінде Аймақтық келісім жа­састық. Бүкіл ұйымдарда кәсіп­одаққа мүше еңбекшілердің кепілдіктері мен әлеуметтік же­ңілдіктерін қарастыратын Ұжым­­дық келісім-шарттар жасалған. Келісім-шарттардың іске асуын оңтайландыру тұрғысында, қажет болған жағдайда оған өзгерістер мен толықтырулар енгізіледі және белгілі бір мезгілдерде ұжымдық келісім-шарт міндеттемелерінің орындалу барысы бақыланып, тексеріледі;
2. «АКО» АКБ-ның жаһандық бағыттарының бірі: Қазақстандағы Кәсіподақ ұйымдарын дамыту мен еңбекшілердің әлеуметтік-эко­номи­калық жағдайын жақсарту жолында республикалық және салалық бірлестіктермен бірлесе отырып, бірыңғай ортақ ұсыныстар, бағыт-бағдарлары, әдіс амалдарын әзірлеу;
3. Еңбек құқығы жайлы мәсе­лелерде тұрақты түрде жазбаша және ауызша кеңестер ұсынылып, жеке және ұжымдық дауларды шешу үшін кеңестер беріледі, қажет болған жағдайда басқа ұйымдар мен мекемелердегі жұмысшылардың да мүдделері ұсынылады.
4. «АКО» АКБ-ның ерекше актуальды қызметтерінің негізгілері: кәсіподақ мүшелерінің құқықтық сауаттылығын арттыру, кәсіподақ активтерінің заңнамалық және тә­жірибелік дайындық деңгейін жетілдіру. Ол үшін ай сайын кәсіп­одақ ұйымдастырушылары­ мен кадрлық қызметкерлер, заңгерлер мен есепшілерге арналған арнайы семинар сабақтар өтеді. Олар онда теориялық жағынан ғана білім алып қоймай, сонымен қатар іс-тәжірибе негізінде өз шеберліктерін арттырып, одақішілік өмір жайында ақпараттық-әдістемелік материалдар да ала алады.
5. Кәсіподақ мүшелерінің ден­саулықтарын сақтау мәселесіне де зор көңіл бөлінеді. Бұл мақсатта жүйелі түрде кіші-футболдан турнирлер өтеді. Алдағы уақытта волейбол, үстел теннисі, шахмат сияқты спорт түрлерінен кең көлемде спартакиадалар өткізбекпіз. Осы орайда жоғарыда аттары аталған спорттық шаралар жекелеген жергілікті нысандарда өткізіліп жатқанын айта кеткен жөн.
6. «АКО» АКБ жыл сайын мынадай байқаулар өткізіп тұрады: 1. «Еңбек жолы»: (номинациялар: «Үздік еңбек династиясы», «Жұмыс істеуші жастардың үздік тәлімгері», «Өндірістегі үздік жас жұмысшы»); 2. «Сәттілік пен қауіпсіздік»: (номинациялар: «Еңбекті қорғау — кәсіподақ қызметіндегі басым­дылық», «Еңбекті қорғау ісінде белсенді, жауапкершілігі мол техникалық инспектор», «Ұйым­дағы еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау жөніндегі өндірістік кеңестің шығармашылық жұмыс жоспары).

Міне осы байқаулардың қоры­тындысы бойынша жеңімпаз атанған­дар бағалы сыйлықтармен және Құрмет грамоталарымен марапатталады.

7. Зейнеткерлікке шыққан «құр­метті» кәсіподақ мүшелеріне мерекелік күндер мен мерейтойлық даталар қарсаңында моральдық және материалдық тұрғыда сый-құрмет жасап, құттықтау шараларын ұйымдастыру, өзге кәсіподақ белсенділерін қоғамдық жұмыстарды жүргізуде ынталандыра түсетіндігімен маңызды болып табылады. Мұндай шаралар кезінде еңбек ардагерлері мен кәсіподақ қозғалысының бел­сенділері де ұмыт қалмайды. Олар­дың көп­шілігі «АКО» АКБ-ның «Алматы Кәсіподақтарының құрметті қайраткері» деген атағымен қоса, арнайы төсбелгілерімен жә­не республикалық Кәсіподақтар бірлестігінің кәсіподақ ұйымының дамуына сіңірген еңбегі үшін «Қазақстан еңбек конфедерациясы» Құрмет грамотасымен марапатталған.

Кәсіподақ ұйымдары жайлы сөз қозғалғанда, ең алдымен ұйымның атқарып жатқан жұмыстары, одан кейін ұйымның басшысы, оның біліктілігі мен білімділігі,  іскерлігі, ұйымдастырушылық қабілеті жайлы айтылары сөзсіз. Ал бұл айтылғандардың кемшін түсіп жатқан жері болса, қызметкерлерден бастап, әрбір кәсіподаққа мүше адам, тіпті «сырт көз — сыншы» демекші, сыртқы ортадан келген кез келген адам сын айтар еді.

Мен өзімнің 41 жыл еңбек өтілімнің 20 жылын осы кәсіподақ жүйесі саласына арнаппын, бі­рақ осы уақыт аралығында біз­дің «Алматы кәсіподақтар ода­ғы» кәсіподақтарының аймақ­тық бірлестігі жайлы  бір де бір рет теріс пікір айтылғанын естімеппін. Яғни біздің ұжым мен қызметкерлеріміздің және серіктес ұйымдардың қызметтері ел көңілінен шығып жатыр деген сенімдемін. Серіктес демекші, біздің «АКО» АКБ-ның құрамына «Руханият», «Ұстаз», «Қамқоршы», «Парасат», «Медик», «Бақыт» тағы басқа сол сияқты  жиырма екі бірлестік кіреді. Осылардың ішінде біреуі, мәселен қабырғасы 1924 жылдары қаланған Алматы қаласы мәдениет, спорт және полиграфия мекеме қызметкерлерінің Жергілікті «Руханият» кәсіподағы қоғамдық бірлестігі жайлы азғантай ғана айта кетейін. Бірлестіктің төрағасы Омаров Исламбек Әдәһәмұлы деген көпшілікке белгілі азамат. Жоғарыда айтқан біліктілік пен білімділік, жауапкершілік пен талапкершілік сияқты қасиеттердің бәрін бұл азаматтың бойынан табуға болады. Мәдениет, спорт және полиграфия салаларында Алматыда өтіп жатқан кез келген шараның басы-қасында ұйытқы болып аталмыш ұжым мен ұжым басшысы жүреді. Бір ғана қалада күніне жүздеген іс-шаралер мен спорттық жарыстар өтіп жатса, облыстық көлемде қаншама іс шаралар өтіп жатады десеңізші. Мен осы бір ғана «Руханиятқа» қысқаша сипаттама беру арқылы, қалған 21 кәсіподақ бірлестігінің, яғни «Алматы кәсіподақтар одағы» кәсіподақтарының аймақтық бір­лестігінің  жұмыстары да осы тектес деңгейде қайнап жатқанын жеткізгім келеді. Сондай-ақ кез келген сала қызметкерлері, еңбеккерлер өздері арқа сүйер, қорғаны мен қалқаны болар кәсіподақ ұйымдарына мүше болып, біздің қатарымызды көбейтсе екен деген тілегім бар. Сонымен қатар кәсіподақтардың 100 жылдық мерейтойына байланысты кәсіподақ басшылары мен белсенділеріне еңбектерінің жемісін көруге шын жүректен тілектестігімді білдіремін. Еліміз аман жұртымыз тыныш болсын!

Егеменді еліміздің басты байлығы –  адам. Ал адам, қабырғалы қоғамның алтын қазығы іспетті. Қоғам болған соң түрлі өндіріс ошақтары мен ірілі-ұсақты ұйымдар болады. Еліміздің өсіп-өркендеуіне кәсіпорындармен бірге кәсіподақ ұйымдары да өз үлесін қоса білді.  Биыл кәсіподақ ұйымының құрылғанына 100 жыл толып отыр. Осыншама жылдар ішінде кәсіподақтар басынан түрлі заманды өткеріп, аумалы-төкпелі кезеңдерге куә болып, жаңа заманның есігін айқара ашып отырған жайы бар. Өткенге көз жүгіртіп келешекті кемелдейтін болсақ, кәсіподақ тарихынан сыр шертуге тура келеді. Кәсіподақтың 100 жылдық мерекесіне орай «Алматы кәсіподақтар одағы» кәсіподақтарының аймақтық бірлестігінің төрағасы Қайрат Қаратайұлы Қаратаев мырзаны  әңгімеге тарттық. Әңгіме желісі аталмыш ұйымның өткені мен болашағы туралы өрбіді.

- Қайрат Қаратайұлы кәсіподақ ұйымдарының құрылғанына 100 жыл толыпты. Көнекөз қария­лар «кәсіподақ деп, байырғы кәсіподақты айт» - деп жатады. Әңгіменің әлқисасын іргесін ынтымақпен қалаған кәсіп­одақтардан бастасаңыз.     

- «Халық айтса, қалт айтпайды» байырғы кәсіподақтардың тегеуріні мықты болғаны рас. Ол кезде он бес одақ бір ту астында қатаң тәртіпке бағынды. Ырзық несібесін адалынан тапты. Заман ауыр, күн көру қиын деп ешкім шағым жасамады. Халық қиындыққа төзе біліп, түрлі ауыр сынақтарды басынан өткізді. Бұл туралы білгісі келген жандар болса, тарихқа үңілсе болады. Ал енді кәсіподақтардың тарихына келсек, ол – кеңес одығымен тығыз байланысты. Осы тұста әңгіме ауанын аз-кем тарқата кетейін. 1919 жылы 31 қазанда Түркістан облысында алғаш рет кәсіподақ ұйымы құрылды. «Біріккен күш» есебінде тіркеліп, кеңес құрамы бекітіліп, жарғы қабылданды. Міне, сол тұстан бастап кәсіподақ­тар жұмысшылардың құқықтарын қор­ғауға шындап кірісті. 1919-1937 жылдары өлкелік кәсіподақ кеңестері өмірге келіп, кәсіподақ съездерін жүргізе бас­тады. Аталмыш басқосуларда жұмыс­шылардың өзекті мәселелері көтеріліп, оларды шешу жолдары қарастырылды. Жергілікті кәсіподақтар ресейлік әріптестерімен тығыз байланыста болып, ортақ мәселені бірігіп шешуге тырысты. 1927 жылы орта азия мен алматы аймақтық әкімшілік құрылымдарда бірқатар өзгерістер енгізуге арналған іс-шаралар болып өткенін білеміз. Сол кездерде Түрксіб құрылысына жұмысшылар  мен кәсіби мамандар даярлау  жұмыстары жүргізілді. 1931 жылдан бастап белсенді жұмысшылардан құралған стахановшылар қозғалысы елеулі еңбек етіп, ел еңсесін тіктеуге біршама үлес қосты.  Олар – адам еңбегін қанауға қарсы шығып, 7 күндік жұмыс кестесін құруға мұрындық болды. Бұл өте ауыр да күрделі уақыт болатын.  Кәсіподақтар жұмысшылармен тізе қосып, ел игілігі үшін ерінбей еңбек етті.

- Кәсіподақтардың ең күрделі кезеңі қолдан жасалған ашар­шы­лық пен соғыс жылдары болғанын білеміз. Бұл туралы да тақырыпты тарқата кетейік.

- Иә, ашаршылық кезде қаншама адамдар дүниеден озды. Жазықсыз жапа шекен жандар қаншама. Ол аз болғандай зұлмат соғыс басталды. Ұлы Отан соғысы басталғанда өнідіріс ошақтары тоқырап, қорғаныс саласына қызмет етуге кірісті. Жеңіске жету үшін жұмысшылар күндіз-түні жұмыс істеуге тура келді. «Бәрі, майдан үшін», «бәрі жеңіс үшін» - деп аянбай тер төкті. Сол кездегі жұмысшылардың жанкештілігі өз алдына бір төбе әңгіме. Ел басына күн туған заманда кімге оңай болды дейсің, ауыр заман еді ғой.  Кәсіподақтар да тобықтан су кешіп, еңбек еткені есте қалды. Ол кезде техника мекен-саяқ, барлығы жұмысшылардың күшімен атқарылды. Кәсіподақтар жығылған жанға сүйеу болып, қиналған жанға қол ұшын бере білді. Орталық жүйенің шешімі әділ, әрі айқын еді.

- Сол кездегі кәсіподақтар кездес­кен қиындықтарға қарамастан  жұмысшыларға көмек қолын созды. Мұның бәрі орталық жүйеден басқарылып, жұмысшыларды ын­таландыру үшін жүргізілді. Жал­пы сол кәсіподақтардың ерен еңбектерін де еске ала отырайық.

- Алысқа бармай, әңгімені өзі­мізден бастайық. 1954 жылы алматы облыстық кәсіподақтар кеңесі өз жұмысын қарқынды жүргізе бастағаны туралы тың деректер бар. Орталық комитет ауыл шаруашылық саласына қолдау көрсетіп, жергілікті өндіріс ошақтарын жандандыруға атсалысты. 1963 жылы 16 сәуірде алматы облыстық кәсіподақ кеңесі құрылып, шаруашылыққа жіті мән беріле бас­тады. 1964 жылы 15 желтоқсанда заман талаптарын қанағаттандыру мақсатында қайта құрылды. 1969 жылы біріккен кәсіподақ қызметінің кеңесінде – 512743 адам еңбек етсе, олардың – 479520 кәсіподақ мүшесіне тіркеуге алынды. Кеңес одағы кезінде социалистік сайысқа 107 млн. еңбекшілер қатынасты. Коммунистік тұрғыда 68 млн. адам еңбек еткені мұрағаттарда сақталған. Біздің облысымыздан 926 000 адам қатынасып 653 000 жұмысшы маңдай терін төккенін айта кету керек. Сол кезде әлеуметтік мәселелерге баса назар аударылды. Жұмысшыларды ынталардыру мақсатында «қалыс қалмай еңбек ету», «жұмысшы эстафетасы», «еңбекшілер жасасын!»-деген сынды топтар болғанын білеміз. 1982 жылы 15 мың ұйғарылымдар шығарылып, 239 өнер туындысы және 950 ұсынымдар бойынша жаңа техникалар алу үшін 38 млн. қаржы көзі жұмсалды. Өзін-өзі басқару мақсатында 1300 шығармашыл адамдар жұмылдырылып, 52 000 адам тынбай еңбек етті. Соның нәтижесінде өндірісте 9,7 мың ұсыныстар енгізіліп, 7,7 млн. қаржы үнемделді.  1977 жылы ауылдық жерлер үшін бірыңғай сақтандыру кепілдігі жүйелі жұмыс істеді. Біздің облысымызда  саяхатшыларға арналған 3 демалыс орны, 16 сауықтыру шипажайлары  елге есігін айқара ашты. Өндірістік емдеу үшін жұмысшыларға 78,3 пайыз жеңілдікпен берілді. Ұлы Отан соғысының ардагерлеріне емдеу-сауықтыру нысанына жолдамалар кезектен тыс тегін үлестірілді. Пионер лагерлеріне 50 пайыз жеңілдік көрсетілді. Ауыз толтырып айтатын тындырымды істер жетіп артылады.

- Бұл кезеңдерді кәсіподақтардың дәуірлеу кезеңі десек артық айтпайтын шығармыз. Ал енді, кәсіп­одақтардың құлдырау кезеңіне де тоқтала кетсеңіз.

- Кәсіподақтардың құлдырау дәуірі Кеңес өкіметінің құлауымен тығыз байланысты. Осы кезеңде кәсіподақ ұйымдары ыдырап «балапан басына, тұрымтай тұсына кеткен» заман болғанын білеміз. Өйткені, өндіріс ошақтыры жабылып, мекемелер мен кәсіпорындар жекенің қолына өтіп, нағыз капиталистік дәуір басталды. Мекеме болмаса, кәсіподақ мүшесі қайдан болсын. Ал, жеке нысандар кәсіподаққа жарна төлегісі келмейді. Өз алдымызға ел болып, еңсемізді тіктеу үшін кедергілерден өтуге тура келді. Бұл уақыт кәсіподақтардың құлдырау кезеңімен ұштасты. Бірақ, кәсіподақтар қиындыққа мойымады, қашанда жұмысшылардың жағында болғанын мақтанышпен айтуға болады. 1990 жылы 21 шілде айында алматы облыстық кәсіподақ кеңесі алғашқылардың бірі болып өзінің құжаттық жарғысын бекітіп, 1992 жылы наурыз айында тіркеуден өтті. Жарғыда әрбір кәсіподақ мүшесіне жан-жақты қамқорлық көрсету амалдары, еңбек қауіпсіздігі, сауықтыру және тағыда басқа көптеген міндетті шаралар қамтылған болатын. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің шешіміне сейкес, «қоғамдық бірлестіктер жөнінде» заңды құжатқа өзгерістер енгізіп, заман талабына сай 1995-1998 жылдары қайта тіркеуден өтті. Өткенге сәл шегініс жасайтын болсам, 1991 жылы Алматы кәсіподақтар кеңесі бірінші болып қалалық кеңестің атқарушы комитетімен келісімге келіп, біріккен келісім-шартқа қол қойды. Бұл келісім әлеуметтік әріптес атауына ие болды. Келісім аясында жергілікті құзырлы орындармен бірігіп жұмыс істеу, ортақ мәселені тиімді шешу жолдары көзделген. 1992 жылы қаржылық бағамның құлдырауына байланысты қала кәсіподақтары және облыстық ұйымдар Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі және өкіметтің назарына өз талаптарын жеткізді. Бұл өтінімде – жергілікті тұрғындарға алғашқы әлеуметтік жәрдем көрсету шаралары, қаржылық құлдырауды ауыздықтаумен қатар бірқатар өзекті мәселелер көтерілді. 1993-1994 жылдары Жоғарғы кеңестің жаңа конституциясы және  заңнамасы «Қоғамдық бірлестіктер жөнінде», «Кәсіподақтар туралы», «Еңбек қауіпсіздігі» тұ­ғырнамасы кәсіп­одақтарды біршама құқықтардан айырды. Осы кезеңде өнірістерде заңсыздықтар орын алып, еңбек­шілер құқығы бұзылды. Осындай келеңсіздіктерге жол бермеу үшін кәсіподақтар заңнамаларға толықтырулар мен өзгерістер енгізу үшін өкіметке арыз шағымдарын жолдады. 1995 жылы қалада және облыстарда әлеуметтік әріптес бойынша үшжақты келісімге қол жетті. 2015 жылы ақпан айында өткен конференцияда ҚР «Кәсіптік одақтар туралы» қабылданған жаңа заңнамасына сәйкес кәсіподақ жарғысы түзетілді. Бүгінгі таңда 20-дан астам кәсіподақ  ұйымдарында 130 000 адам бірлесіп еңбек етуде.

- Кәсіподақтардың 100 жылдық тарихына орай қысқаша шолу жасадық. Енді, болашаққа бет бұрсақ. Болашақта еліміздегі кәсіп­одақтардың әл-ақуалы қан­дай болмақ? Өзіңіздің алға қойған мақсаттарыңыз туралы не айтасыз?

- Ешкім болашақты болжап біле алмайды. Ол – бір Аллаға ғана аян. Сәуегейлік таныту астамшылық болар. Әрине, іштей жорамал жасауға болады, бірақ ол орындала ма жоқ па, тағы белгісіз. Біз тек болашаққа үмітпен қараймыз. Болашақтағы кәсіподақ әлемдік деңгейде жұмыс жасауы үшін, іргетасы бүгіннен қалануы тиіс. Біз қолымыздан келгенін аянып қалып жатқан жоқпыз. Замана сұранысын қанағаттандыруда біршама жұмыстар жасадық. Алыс-жақын шетелдік әріптестерімізбен тәжірибе алмастық. Ортақ мә­селелерді талқылап, оның шешу жолдарын сарапқа салдық. Бо­лашақта кәсіподақтардың әл-ауқаты жақсарып, құзыретті ұйымға айналады деп сенім артамын. Өзімнің алға қойған мақсаттарым да болашақ кәсіподақтың пәр­менділігін арттыруға негізделген. Еңбекшілердің жан-жақты құқық­тарын қорғай отырып, еліміздің өсіп-өркендеуіне ықпал жасау. Бұл – баршамыздың отан алдындағы аза­маттық борышымыз деп білемін. Сіз бен біз бірлесіп ел мүддесі үшін еңбек етейік, бағасын халық бере жатар.

- Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан

Қайрат АҒЫБЕРГЕН.

Жанаозен, Тенгиз: когда государство не считается с профсоюзами…

для перехода на сайт источник интервью, нажмите сюда......

        Недавний конфликт на Тенгизе между казахстанскими рабочими и экспатами из арабских стран показал, что уровень социальной защищенности наших рядовых граждан оставляет желать лучшего. О том, кто должен заниматься такой защитой в первую очередь и почему этого не происходит, мы беседуем с генеральным секретарем республиканского объединения профсоюзов «Казахстанская конфедерация труда» Муратом Машкеновым.

     Перезревший чирей

  - С вашей точки зрения, случившееся на Тенгизе можно квалифицировать как трудовой конфликт?

     - Это только начало. Подобные конфликты назревали давно. Они как чирей, а ЧП на Тенгизе – первый нарыв. И произошел он именно там неслучайно: на Тенгизе сконцентрировано большое количество рабочей силы, налицо дискриминация казахстанских работников (по сравнению с иностранцами) в том, что касается оплаты и условий труда.

 - Бесправное, по сути, положение казахстанцев, работающих на совместных предприятиях, – это отражение государственной политики или же беспомощность местных профсоюзов?

 - Это звенья одной цепи. Прежде всего, я бы отметил отсутствие государственного контроля. Приведу конкретный пример. Совсем недавно Министерство труда и социальной защиты населения РК передало структуры своей государственной инспекции в ведение местных органов исполнительной власти. Получается, что отныне министерство, по сути, не контролирует ситуацию на местах, поскольку не имеет соответствующих полномочий. При этом местные инспекции при акиматах аффилированы с региональными органами власти. Соответственно они вынуждены способствовать сокрытию подлинных причин таких трудовых конфликтов. Хотя их можно предотвращать еще на стадии возникновения. Но для этого необходима политическая воля, а ее как раз таки и не хватает.

Не будет профсоюзов – будут социальные конфликты

- После эксцесса на Тенгизе аким Атырауской области Нурлан Ногаев назвал базовую причину конфликта – очевидная дискриминация в оплате труда. Но хотелось бы понять, как такое возможно сегодня, по истечении почти трех десятилетий суверенитета? Ведь защита прав своих граждан – одно из условий реализации этого самого суверенитета, не так ли? И еще: где наши профсоюзы? Или их там нет вообще?

- Начну с последнего вопроса. Профсоюзы есть, и в основном они являются членами Федерации профсоюзов РК (ФПРК). При этом там нет ни одной организации, которая бы входила в состав Конфедерации труда.

В данном случае я бы отметил один существенный момент. На сегодняшний день многие профсоюзные организации, входящие в ФПРК, тоже аффилированы с властью. Можно вспомнить, что недавно один из работников территориального объединения профсоюза «Алматинский профсоюзный центр» заявил, что руководитель федерации является членом правительства РК, поскольку постоянно посещает заседания кабмина. Отсюда вопрос: «Как член правительства может защищать интересы наемных работников, если головной профсоюзный орган аффилирован с властью?». То же самое происходит и на местах. Вывод напрашивается банальный: люди просто боятся выступать против власти.

Ну а что касается базовой причины конфликта – неравных условий труда, то это так и есть на самом деле. И подобное творится не только на Тенгизе. Конфликты на аналогичной почве возникали и раньше. На том же Тенгизе, в Жанаозене. Такая же ситуация складывается и в сфере воздушных перевозок, где казахстанские пилоты подвергаются дискриминации в вопросах оплаты труда по сравнению со своими иностранными коллегами. Причем все об этом знают, но ничего не делают для разрешения ситуации.

На сегодня Казахстан ратифицировал 26-ю и 95-ю конвенции Международной организации труда (МОТ). Осталось ратифицировать 131-ю. Ратификация этих трех конвенций (особенно 131-й) позволила бы ввести цивилизованный механизм установления реального минимума заработной платы (подчеркиваю: реального), а также индексации заработной платы, чего у нас нет до сих пор.

Сейчас в условиях оплаты труда по всем отраслям (не только на Тенгизе) действуют приблизительные расчеты. Хотя я бы даже такими их не назвал. Это цифры, которые устанавливаются в результате заключения отраслевых соглашений и коллективных договоров, устраивающих обе (работодатель-работник) стороны. А научно обоснованных расчетов и механизмов нет. Поэтому мы настаивали и добились включения в генеральные соглашения о социальном партнерстве между правительством РК и республиканскими объединениями работников и работодателей на 2018-2020 годы пункта о незамедлительной ратификации 131-й конвенции МОТ.

Раскрою подноготную. Дело в том, что нормы международного права имеют приоритет перед национальным законодательством, в данном случае казахстанским. Не имея международной основы в виде ратификации вышеназванной конвенции, наши органы власти боятся пересмотреть существующий механизм и присоединиться к цивилизованным методикам установления заработной платы. Хотя необходимые основания для этого есть. У нас существуют региональные и отраслевые соглашения, республиканская трехсторонняя комиссия по социальному партнерству. Но установление нового механизма начисления заработной платы потребует пересмотра ее минимального размера в сторону резкого увеличения. Это усилит давление на бюджет, катализирует необходимость пересмотра оплаты труда и в других сферах экономики. Поэтому попытки поставить данный вопрос ребром на протяжении долгих лет попросту пресекались.

Мы начали поднимать эту проблему еще восемь лет назад. Все эти годы вокруг нее шла дискуссия. В двух генеральных соглашениях о социальном партнерстве (2016-2018, 2018-2020 г.г.) вопрос по поводу 131-й конвенции МОТ стоял на повестке дня, но от необходимости ее ратификации уполномоченные органы шарахались.

Только тогда, когда этот вопрос решится, наши государственные органы будут вынуждены пересмотреть механизм начисления зарплат, установить их реальные размеры, а главное - механизм индексации. Это тот самый спасательный круг, который мог бы удержать многие трудовые коллективы от желания конфликтовать с работодателями.

А пока этого механизма, необходимого для нивелирования остроты социальных противоречий, в нашем государстве нет.

Лишенные права голоса

- В такой ситуации, кто, по-вашему, должен отстаивать права работников наемного труда – государство, профсоюзы или сами работники?

- Если подходить цивилизованно, то все вместе. Однако в данном конкретном случае, образно говоря, спасение утопающих – дело рук самих утопающих.

Сегодня работники наемного труда должны, прежде всего, переосмыслить роль и значение профессиональных союзов. В свою очередь, государство тоже должно пересмотреть свою позицию в отношении профсоюзов. Пока же оно делит их на «любимчиков» и «пасынков». В роли первых выступает ФПРК, в роли вторых – мы, Конфедерация труда, и объединение «Аманат». Такой подход в корне противоречит принципам социального партнерства, предусмотренным Трудовым кодексом. Все социальные партнеры должны быть равными между собой.

Сегодня требуются совместные усилия по выработке необходимых механизмов сотрудничества. Я не за перетягивание каната и не собираюсь бросать тень на работу своих коллег из ФПРК и других профсоюзных объединений. Но когда действует принцип «все равны, но одни равнее, чем остальные», о совместных и эффективных усилиях говорить не приходится.

- Это правда, что на последнем конгрессе Международной конфедерации труда (МКТ) в Копенгагене делегацию ФПРК лишили права голоса? Почему это произошло и какими могут быть последствия?

- Так и есть. В первую очередь это имиджевые потери. ФПРК является самой массовой в Казахстане организацией, объединяющей наемных работников. В ней насчитывается порядка двух миллионов членов. Однако из их рядов все чаще и громче раздаются голоса тех, кто недоволен работой федерации. Суть претензий касается невыполнения в полном объеме требований устава и закона о профессиональных союзах, а также того, что при возникновении тех или иных трудовых конфликтах ФПРК не принимает необходимых мер.

В чем причина? Почему-то получилось так, что действующее в Казахстане законодательство о профсоюзах работает в пользу ФПРК и не учитывает мнений менее крупных профсоюзных объединений. Исполнительная власть на всех уровнях тоже отдает предпочтение этой федерации. С таким положением вещей можно было бы смириться, если бы это подкреплялось ее активной работой в плане социальной защиты людей труда. Но ведь такого нет, о чем свидетельствуют трудовые конфликты в Жанаозене, на Тенгизе и т.д.

Более того, конфликты то и дело возникают внутри самой ФПРК. Так, в начале 2018 года из ее состава вышла самая крупная организация – профсоюз работников здравоохранения. Такие же настроения царят и в ряде других объединений. Однако подобные устремления подавляются с использованием административного ресурса. В итоге люди, лишенные права на добровольный выбор, вынуждены в принудительном порядке оставаться в рядах федерации.

Именно поэтому МКТ, рассмотрев все вопросы, связанные с исполнением закона о профессиональных союзах, а, если быть точнее, с его нарушениями (в частности, ликвидацией Конфедерации независимых профсоюзов, которую возглавляла Лариса Харькова), приняла столь жесткое решение. Понятно, что такая мера напрямую бьет по международному имиджу Казахстана. Наша страна могла быть включена в особые списки неблагонадежных по классификации МОТ. Потому что казахстанский закон о профсоюзах до сих пор не соответствует положениям 87-й конвенции МОТ о свободе объединений. И это является предметом многолетней конфликтной ситуации во взаимоотношениях ФПРК с МОТ и МКТ.

Поэтому случившееся на последнем конгрессе МКТ стало вполне закономерным итогом недальновидной государственной политики в отношении профсоюзов.

Удушающая пуповина

- Какие шаги необходимы для того, чтобы профсоюзы стали реальной силой, с которой считались бы и государство, и работодатели?

- Для этого необходимо разорвать пуповину зависимости профсоюзов от государственных или хозяйственных органов. Они должны обладать большей независимостью. Но следует честно признать, что в сложившемся сегодня положении есть немалая доля вины и самих профсоюзов. Ни государственные, ни хозяйственные органы не будут «передвигать» ноги профсоюзам или заставлять их работать так, как надо. Это наша внутренняя проблема, и решать ее должны мы сами.

Пока же менталитет самих членов профсоюзов оставляет желать лучшего. Люди боятся потерять работу, возможность зарабатывать на хлеб. Поэтому они вынуждены терпеть унижения и, сжав зубы, держаться за свои рабочие места.

- С учетом того кризиса, который переживает профсоюзное движение Казахстана, какими вам видятся его перспективы?

- Думаю, нас ждет следующая тенденция. Малочисленные организации профсоюзов постепенно будут передавать свои полномочия вышестоящим независимым структурам на уровне территорий, отраслей или крупных производств. Потому что мелкие первичные организации сегодня со своими функциями явно не справляются. Они зависимы от работодателей или аффилированы с властью, не имеют самостоятельных бюджетов, а, следовательно, не могут быть обеспечены квалифицированными кадрами.

Думаю, будущее за централизацией, но не через назначение государством в руководство крупных профсоюзных объединений своих ставленников из числа бывших чиновников, а через выборность. Потому что в последнее время у нас наблюдается полное игнорирование принципов демократии. Если проанализировать состав руководителей многих звеньев профсоюзных структур, то можно увидеть, что в массе своей это назначенцы. Сегодня большой интерес у этих людей вызывают такие сферы, как здравоохранение и образование, в которые пришли люди, далекие от защиты интересов наемных работников. Эти бывшие крупные чиновники, не проработавшие ни одного дня на профсоюзном поприще, пытаются учить нас уму-разуму. Возрождается былая практика, когда профсоюзы служили неким запасным аэродромом для отставных госслужащих.

А это, как говорится, уже ни в какие ворота...

Автор: Кенже ТАТИЛЯ

Мектептегі кездесу кеші

Қуат Құдайбергенов,
Ақтөбе қаласындағы "Қазанғап атындағы балалар өнер мектебінің"
журналистика өнер негіздері" класының оқушысы.

     Биылғы оқу жылы мен үшін қуанышты жаңалықпен басталғандай. Өйткені қыркүйек айында құтты мекен Ақтөбенің төрінде Шығармашылық академиясында заманымыздың заңғар ақыны Мұхтар Шахановпен кездесу болып өтті.

      «Жанартау жүректі ақын» атты әдеби-танымдық кешке ақынмен бетпе-бет жүздесіп, сұхбаттасуға қаламыздың бір топ жастары жиналды. Солардың ішінде Қазанғап атындағы балалар өнер мектебіндегі журналистика негіздері курсының өлеңге жаны құштар жастар көп болды. Кеш барысында ақынның өлеңдері нақышына келтіріп, мәнерлеп оқылды. Сондай-ақ ақын ашық әңгіме барысында өзінің басынан өткен қиын-қыстау кезеңдерімен бөлісіп, жас ұрпақтың бойындағы патриоттық сезімді оята білді. Зал көрерменге лық толы болғаны соншалық, әдебиет сүйер жастарымыз көкейкесті сұрақтарын бірінен соңы бірі жаудырды. Алайда бірде-бір сауалды ақын ағамыз жауапсыз қалдырмады. Сол кештегі ең маңызды әңгімелерінің бірі – желтоқсан оқиғасы. Желтоқсан оқиғасының шындығын қарапайым халыққа айту үшін мінбеге шығып сөз сөйлемекші болған. Алайда сол заманда Шахановтың атын естігеннен шошитын Кеңес үкіметі ақынның мінбеге шығуына үзілді-кесілді қарсылық танытыпты. Алған бетінен қайтпайтын ақын ағамыз қулыққа басып, бір топ адамдарға «Шаханов Арал жағдайын айтуға 3-5 минут сөз беруіңізді сұрайды» деген хатқа қол қойдырып алыпты. Сөйтіп, мінбеге шығып сөз сөйлеуге рұқсат алады. Алайда ол Арал қасіретін айтпай, Желтоқсан оқиғасы жайлы шындықты жайып салады. Міне, бұл сөзсіз ерлік. Жасының үлкендігіне, денсаулық жағдайының қалыпты еместігіне қарамастан, біздер секілді әдебиеттің кемесінде жүзіп келе жатқан жас жеткіншектермен жүздесуге келген Мұхтар Шахановқа айтар алғысымыз шексіз. Кеш соңында сыршыл ақынымыз біз үшін керемет сыйлық жасады. Естелік суретке түсіп,өзінің қолтаңбасын қалдырды. Әлем мойындаған әйгілі қаламгердің шығармалары біз үшін үлгі өнеге.